Айримларга мураккаброқ бўлса ҳам, шу мавзуда ёзмоқчиман. Охиригача ўқиб тушуна олсангиз, нима демоқчилигим маълум бўлади. Тушуна олмасангиз, эҳтимол мен тузук етказиб бера олмадим.
Дефиниция (таъриф) дескрипцияга (тавсиф) эргашиши керак.
Хўш, бу нима дегани? Постни ўқиб бўлгач, қайта ўқиб кўринг шу гапни.
Дефиниция, яъни таъриф тушунчага ишора қилади, дескрипция эса реал ҳодисани тасвирлайди, унинг хусусиятини баён қилади. Айни чоғда, ўша реал ҳодисанинг ўзи муайян дефиницияга эга тушунча билан аталади.
Реал ҳодисанинг тасвири, яъни дескрипция янги билимлар билан ўзгариб бориши мумкин. Аммо тушунча дефиницияси анча барқарор нарса, ўзгармай туриши мумкин.
Бирор ҳодиса ҳақида илмий кашфиёт қилинганда, ундаги янги кашф қилинган қайсидир хусусият ўша ҳодисани ифодаловчи тушунча дефинициясига мос келмай қолиши мумкин. Яъни дескрипция ва дефиниция ўртасида фарқ пайдо бўлади. Бундай вазиятда дефиниция дескрипцияга мослаштирилиши керак, акс ҳолда, дефиниция илмий янгиликка тўсиқ бўлади, воқеликни бузиб кўрсатади. (Дефинициянинг дескрипцияга мослашмаслиги “эссенциализм” деб аталади. Унга кўра, ҳар қандай тушунча ўзгармас моҳиятни ифода этади ва ўша моҳиятга мос келадиган ҳодисагина шу тушунча билан аталиши керак.)
Масалан, “Оқ қуш” тушунчасининг дефинициясида унинг “оқлиги” бор. Яъни ушбу тушунча таърифидан келиб чиқилса, қора рангдаги қушни “оқ қуш” деб аташ мумкин эмас (эди). Аммо реал ҳаётда уларнинг қораси кашф қилингач, қушнинг дескрипцияси ўзгарди. Энди уларнинг оқи эмас, қораси ҳам маълум бўлди. Дефиниция ва дескрипция ўртасида фарқ пайдо бўлди. Бу ерда икки йўл турибди: “оқ қуш” тушунчаси дефинициясини ўзгартириш ёки дефиницияни ўзгартирмасдан кашф қилинган қоралар учун янги ном топиш. Биринчи ҳолатда муаммо йўқ, дефиниция дескрипцияга мослаштирилади, тамом. Иккинчи ҳолатда эса, қора ва оқларга икки хил ном берилиши керак бўлади, оқибатда битта тур иккита тур сифатида таснифланади. Бу ерда дефиниция дескрипцияни бузади, яъни реалликнинг бузуқ манзарасини ҳосил қилиши мумкин. Иккинчи ҳолатда Оқ қушнинг оқлиги унинг моҳияти деб қаралади (дефинициядан келиб чиқиб), натижада қора оқ қуш оқ бўлмагани учун бу категорияга киритилмайди.
Бу мисол анча жайдари ва баъзи нозик жойлар ҳисобга олинмаган. Аммо нима демоқчи эканимни тушундингиз деб умид қиламан.
Анча мураккаб ҳолатлар ҳам бор. Масалан, “инсон” тушунчасини олайлик. Унга ҳам таъриф бериш мумкин. Дейлик, “Инсон а, б, в, … хусусиятли жонзотдир”. Агар биз ана шу дефиницияни маҳкам ушласак ва инсониятнинг миллион йиллик эволюциясини ўргансак, инсон қачон пайдо бўлгани масаласи муаммоли бўлиб қолади. Чунки, биз инсонга таъриф берганда санаган хусусиятлар бир вақтда пайдо бўлмаган, аксинча, турли даврларда, олдинма-кетин пайдо бўлган. Масалан, 100 минг йил илгариги инсоннинг дескрипцияси, 200 минг йил илгаригига мос келмаслиги мумкин. Аммо иккисини ҳам “инсон” деб атаймиз. Дефиниция ўзгармай турибди. Натижада тафаккуримиз чалкашишни бошлайди. Инсон ақли аниқ дихотомиялар бўйича ишлайди, катта-кичик, оқ-қора, эркак-аёл, инсон-ҳайвон ва ҳк. Шунинг учун дефиницияларга баъзида бирламчи ўрин берилади, оқибатда ақл ўзгариб турадиган нарсани билишда чалкашади. Ақлга аниқ чегаралар керак. Масалан, қачон эркак тугаб, аёл бошланади. Буни билиш учун эркак ва аёлнинг аниқ дефиницияси керак. Аммо бу дефиниция реалликдаги жинслар диапазонини аниқ ифодаламаслиги мумкин. Масалан, ўта маскулиндан тортиб, ўта феминингача бўлган жинсий диапазон бор. Ўта эркак-эркак-аёлсифат эркак-ўртадаги жинс-эркаксифат аёл-аёл-ўта аёл ва ҳк.
Шундай қилиб, реалликни идрок қилишга тушунчаларимиз, уларнинг тилдаги ифодаси қаттиқ таъсир қилади. Аксар дефинициялар шунчаки оддий конструкция (ёки конвеция)лар холос. Улар дескрипцияга халал бермаслиги керак. Баъзида дефиниция билан дескрипцияни адаштириб юбориш мумкин. Шуни унутмаслик керакки, дефиниция реалликни акс эттирмайди, у онгимиздаги тушунчани акс эттиради. Тушунча эса реалликка доим ҳам мос келавермайди.
G‘oyalar va soyalar 